NGUYỄN PHÚC LAN (13/8/1601 – 19/3/1648)

Nguyễn Phúc Lan (chữ Hán: 阮福瀾, 13 tháng 8, năm 1601 - 19 tháng 3, năm 1648), còn gọi là Nguyễn Thần Tông (阮神宗), là vị chúa Nguyễn thứ 3 của chính quyền Đàng Trong trong lịch sử Việt Nam. Ông ở ngôi từ năm 1635 đến năm 1648, tổng cộng được 13 năm.

Lúc lên ngôi chúa, ông tự xưng Vương, hiệu là Công Thượng vương (功上王), quần thần và người dân Đàng Trong đều gọi là chúa Thượng (主上).

Năm 1806, Nguyễn Thế Tổ Gia Long hoàng đế sau này đã truy phong ông miếu hiệu là Thần Tông (神宗), thụy hiệu là Thừa Cơ Toàn Thống Quân Minh Hùng Nghị Uy Đoán Anh Vũ Hiếu Chiêu hoàng đế (承基纘統剛明雄毅威斷英武孝昭皇帝).

Thân thế

Nguyễn Phúc Lan là con trai thứ 2 của chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên, mẹ là Mạc Thị Giai, con gái của tướng Mạc Kính Điển, hoàng thân nhà Mạc.

Lúc đầu, ông được phong chức Phó tướng Nhân Lộc Hầu.

Năm Tân mùi (1631), công tử trưởng Nguyễn Phúc Kỳ mất, ông được lập làm Thế tử.

Năm Ất hợi (1635), chúa Sãi qua đời, ông vâng lời di chúc, các quan tôn ông làm Tiết Chế Thủy Bộ Chư Dinh kiêm Tổng Bình Chương Quân Quốc Trọng Sự Thái Bảo Nhân Quận Công, lúc ấy ông đã 35 tuổi.

Điều hành Đàng Trong

Em trai của ông là Nguyễn Phúc Anh đang là Trấn thủ Quảng Nam, nghe tin anh lên ngôi liền bí mật đầu hàng chúa Trịnh, cho đắp lũy Cu Đê để cố thủ, bày thủy quân ở Đà Nẵng chống lại chúa. Chúa cho mời chú của mình là Tường Quận công Nguyễn Phúc Khê vào bàn. Ông Khê cứng rắn, quyết đánh không nhân nhượng, xin ông đặt phép nước lên tình nhà rồi cùng Nguyễn Phúc Yên kéo quân vào đánh, bắt được Anh, lấy nghĩa Anh em là tình riêng, phép nước là nghĩa lớn, rồi đem giết đi.

Tháng 6, năm 1640, quân Nguyễn lấy được Bắc Bố Chính. Nhưng sau đó chúa Trịnh Tráng gửi phục thư nói về tình nghĩa lâu đời và xin trả lại Bắc Bố Chính, chúa Phúc Lan thuận trả cho.

Sau giai đoạn này, chúa Nguyễn có phần bỏ bê chính sự, chăm vui chơi yến tiệc, xây dựng cung thất nhưng nhờ có lời can gián của quan nội tán Vân Hiên Hầu mà tỉnh ngộ.

Tháng 5, năm 1642, Chúa cho dựng thao trường để rèn thủy quân tại xã Hoằng Phúc kỳ tháng 7 hằng năm.

Dời thủ phủ

Qua năm sau (1636), ông cho dời phủ từ làng Phước Yên (Quảng Điền, Thừa Thiên) qua làng Kim Long (Hương Trà, Thừa Thiên). Phủ Kim Long rộng rãi, cảnh trí xinh đẹp, phủ Chúa và nhà quan lại còn lan ra các làng chung quanh. Kim Long đã mang lại nhiều lợi ích cho nền thương mại trong thời. Các thuyền buôn từ Hội An, Trung Hoa ghé Thuận An đi dọc theo sông Hương lên Huế. Nhờ đó mà phẩm vật của người Âu và Trung Hoa (tơ sống, thuốc Bắc, bút chì...đều được mang bán tại Huế. Khách phương xa ghé đến Kim Long không khỏi ngạc nhiên khí thấy cảnh tượng huy hoàng của phủ Chúa và các nhà quan lại. Mỗi khi ông ngự đi đâu đều có hơn hai nghìn thị vệ theo hầu, tiền hô hậu ủng, cờ xi rợp trời, oai vệ khác thường.

Thấy tình hình xứ Thuận Quảng ổn định, Chúa Thượng cho mở khoa thi (1647) chính đồ và Hoa văn để tuyển chọn nhân tài ra cứu giúp nước.

Về quan chế, giống thời Chúa Sãi tiền nhiệm, nhưng lại đặt thêm chức nội tả, ngoại tả, nội hữu, ngoại hữu, gọi là tứ trụ để giúp chúa trị dân.

Năm 1646, ông sai tổ chức khoa thi Chính đồ và Hoa văn nhằm tuyển chọn nhân tài (đây là khoa thi đầu tiên của Đàng Trong).

Thi cử

Tháng 8, năm 1647, chúa Thượng bắt đầu mở khoa thi, lấy 7 người trúng chính đồ, 24 người trúng hoa văn, đều được bổ dụng.

Định phép thi 9 năm một kỳ. Ra lệnh cho các học trò về khoa chính đồ và khoa hoa văn đều đến công phủ để ứng thi.

Chính đồ thi 3 ngày: Ngày thứ nhất thi tứ lục. Ngày thứ hai thi thơ phú. Ngày thứ 3 thi văn sách

Lấy văn chức, tri phủ, tri huyện làm sơ khảo; cai bạ, ký lục, nha úy làm giám khảo; nội tả, nội hữu, ngoại tả, ngoại hữu làm giám thí.

Người thi trúng thì làm danh sách đẻ tiến lên, định làm 3 hạng giáp, ất, bính.

Hạng giáp là giám sinh, bổ tri phủ tri huyện; hạng ất làm sinh đồ, bổ huấn đạo; hạng bính cũng làm sinh đồ, bổ lễ sinh hoặc cho làm nhiêu học mãn đại.

Hoa văn thi 3 ngày, mỗi ngày đều viết một bài thơ. Người trúng cũng chia làm 3 hạng, bổ làm việc ở ba ty Xá sai, Lệnh sử và Tướng thần lại và cho làm nhiêu học.

Vụ Tống Thị

Tống Thị (宋氏) là phu nhân của Khánh quận công Nguyễn Phúc Kỳ, người con trưởng đột ngột qua đời (22-7-1631) của Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên.

Tống Thị tới phủ Kim Long gặp Chúa, nhân việc đó mà đem tình trạng đau khổ của mình ra than vãn, lại còn đem một chuỗi ngọc bách hoa dâng lên. Vì xinh đẹp, khéo ứng đối nên chúa thương tình, cho được ra vào cung phủ. Thị thần cũng có người can nhưng Chúa không nghe.

Tham vọng của Tống Thị rất lớn, không thể trở thành Chính phi thì phải trở thành chủ của kho báu mới được. Nhờ vào địa vị của mình với Chúa, Tống Thị ra tay làm giàu bằng cách nhận hối lộ của những kẻ luồn cúi cầu cạnh, thẳng tay bóc lột đám dân đen.

Bá quan trong phủ Chúa và nhân dân rất căm phẫn, có người quyết chí phải giết cho bằng được Tống Thị mới thôi. Tống Thị sợ, bèn nhân có cha là Tống Phước Thông đang được Trịnh Tráng tin dùng, Tống Thị bí mật gởi thư xin Trịnh Tráng cất quân. Tống Thị hứa đem gia tài giúp vào việc quân. Tráng nhận thư, liền bàn việc xâm lấn Đàng Trong.

Năm 1643, quân Trịnh vào Nam nhưng không thu được thắng lợi gì, Tống Thị cũng may mà không bị chúa Nguyễn Phúc Lan trị tội.

Tháng 4, năm 1654, vào đời chúa Hiền Nguyễn Phúc Tần, Tống Thị lại phạm tội một lần nữa. Nguyên trước kia, khi Tống Thị làm chuyện chẳng hay với chúa Thượng. Quan Chưởng cơ Nguyễn Phúc Trung (em ruột chúa Thượng) muốn giết đi, Tống Thị sợ quá bèn tìm cách chiều chuộng Trung, rốt cuộc 2 người tư thông với nhau. Nghe lời Tống Thị, Tôn Thất Trung tính làm chuyện phản nghịch để đoạt ngôi chúa. Cơ mưu bị bại lộ, Tôn Thất Trung bị tống giam còn Tống Thị thì bị xử tử, gia sản to lớn bị tịch thu.

Hà Lan

Sự vụ tàu Hà Lan Grootebroek bị đắm năm 1634 tại quần đảo Hoàng Sa, thuyền trưởng Huijich Jansen và 12 thủy thủ đi bằng thuyền nhỏ vào duyên hải xứ Đàng Trong để trình báo sự việc và bị tịch thu 23.580 réaux bởi nhà chức trách xứ Đàng Trong thời Chúa tiền nhiệm Phúc Nguyên. Hai năm sau, dưới thời Chúa Thượng Phúc Lan, ngày 6 tháng 3 năm 1636, 2 tàu Hà Lan khác tới Đà Nẵng. Thương gia Abraham Duijeker tiến về Hội An để gặp quan Trấn thủ; sau đó ông ta đi Thuận Hóa yết kiến Chúa Thượng, để xin giao thương, đặt thương điếm và đòi số tiền 23.580 réaux đã bị tịch thu năm kia.

Để bù vào sự thiệt thòi đó, Chúa Thượng chấp thuận cho người Hà Lan được tự do giao thương với xứ Đàng Trong, và miễn cho họ sắc thuế neo bến và các tặng phẩm. Vì lẽ đó mà từ năm 1636, một thương điếm của người Hà Lan đã được thiết lập tại Hội An, do Abraham Duijeker làm Trưởng Thương điếm.

Bắt đầu từ năm 1641, tàu chiến của Hà Lan liên tục cướp phá, quấy rối và hăm he tấn công Đàng Trong. Tháng 11 năm 1641, 2 con tàu của Hà Lan bị quân đội chúa Nguyễn đánh đắm gần bờ biển đảo Cù Lao Chàm do xâm phạm lãnh hải. 82 người lính Hà Lan bị chúa Nguyễn bắt giam ở Hội An và Chúa Nguyễn đã tịch thu cả hai con tàu đó.

Tháng 5, năm 1642, Công ty Đông Ấn Hà Lan cử nhiều tàu chiến đi lùng bắt dân chúng, cướp bóc, đốt phá ở khu vực duyên hải miền Trung.

Tháng 6, năm 1643, theo đề nghị của chúa Trịnh, ba tàu chiến Hà Lan là Wojdenes (De Wijdeness), Waterhond và Vos tiến vào cửa Thuận An đánh chúa Nguyễn. Thế tử Nguyễn Phúc Tần chưa được lệnh của cha đã chỉ huy khoảng hơn 50 tàu đột kích bất ngờ. Tàu đô đốc Wijdenes, là chiếc nặng nhất và chậm nhất trong số 3 tàu đó, bị bốn thuyền chèo tay đuổi kịp, đánh gãy mất bánh lái, đánh đổ cột buồm và bám vào hai bên mạn tàu; viên thuyền trưởng Pieter Baek không hy vọng chạy thoát được nữa, cho châm lửa vào kho thuốc súng và tự đốt cháy tàu, Pieter Baek và nhiều thủy thủ đã bị chết. Hai chiếc tàu kia, theo lời của Jean Gobyn, phải rất chật vật mới tìm được một chỗ trú ở đảo Ngọc (Ile de Perles).

Sau trận này, Công ty Đông Ấn Hà Lan không còn gởi tàu bè đến Đàng Trong.

Chiến tranh với quân Trịnh

Cuộc chiến thứ ba 1643

Xem thêm: Xung đột Công ty Đông Ấn Hà Lan với Đàng Trong

Tháng 2 năm 1643, Chúa Trịnh Tráng sai quân đánh chiếm Nam Bố Chính. Chúa Trịnh cử hai con là Tạc và Lệ đi tiên phong, cùng các tướng Phạm Công Trứ, Nguyễn Danh Thọ, Nguyễn Quang Minh.

Quân Trịnh ồ ạt tiến công giết chết tướng quân Nguyễn là Bùi Công Thắng, chiếm được Nam Bố Chính, tiến lên đóng ở cửa Nhật Lệ.

Sau khi hai con ra quân được một tháng, chúa Trịnh rước vua Lê Thần Tông cùng đi nam chinh, đóng quân ở xã An Bài (thuộc Bắc Bố Chính.

Tháng 4, quân Trịnh đánh lũy Trung Hòa. Hai bên đối trận chưa phân thắng bại, gặp lúc mùa hè, khí hậu oi bức, quân Trịnh bị bệnh nhiều nên chúa Trịnh đành ra lệnh lui quân.

Cuộc chiến thứ tư 1648

Tháng 2 âm lịch năm 1648, Trịnh Tráng sai Tiến Quận Công Lê Văn Hiểu khởi binh nam tiến lần thứ tư, dẫn bộ binh tiến lên đóng ở đất Nam Bố Chính, còn thủy quân đánh cửa Nhật Lệ.

Quân Nguyễn do Hoành Lễ chỉ huy cự chiến thua chạy, cầu viện với trấn thủ Nguyễn Phúc Kiều. Phúc Kiều sai Nguyễn Triều Văn đem chiến thuyền ra cứu viện, nhưng Triều Văn không dám tiến mà đậu lại ở Hạc Hải. Quân Trịnh bèn tiến đánh dinh Quảng Bình.

Cai đội Trương Triều Lương và Trương Triều Nghị đốc suất đồn binh hơn 400 người cố đánh bị chết.

Quân Trịnh tiến đóng đồn ở xã Võ Xá. Trấn thủ Bố Chính Trương Phúc Phấn cố thủ ở lũy Trường Dục, quân Trịnh đánh tợn mà không hạ được.

Chúa Phúc Lan và thế tử Nguyễn Phúc Tần mang quân cứu viện ra Quảng Bình. Chúa Phúc Lan thân đốc đại binh, đóng trại ở xã Trung Chi, thủy quân phục sẵn ở sông Cẩm La, sai Nguyễn Hữu Tiến mang 100 con voi đánh úp quân Trịnh lúc nửa đêm, quân bộ tiếp sau vào đánh phá. Quân Trịnh thua lớn, bị thủy quân Nguyễn chặn đánh chạy đến tận sông Lam mới thôi.

Tháng 3 năm 1648, quân Nguyễn định vượt sông Gianh đánh ra Bắc Bố Chính thì nghe tin chúa Nguyễn ngã bệnh chết trên thuyền trên đường về Thuận Hóa nên phải lui binh.

Chúa Trịnh Tráng thấy quân mình thua, sai Lê Văn Hiểu cùng với Trần Ngọc Hậu lĩnh một vạn quân đóng ở Hà Trung, Lê Hữu Đức cùng với Vũ Lương đóng ở Hoàng Sơn, Phạm Tất Toàn đóng ở đất Bắc Bố Chính để phòng giữ quân họ Nguyễn.

Trận ấy quân họ Nguyễn bắt được mấy người tướng và 3.000 quân của họ Trịnh. Số quân bị bắt này được chúa kế nhiệm Phúc Tần đem vào Quảng Bình khẩn hoang và được chia cho các địa phương từ Thăng, Điện đến Phú Yên, cứ 50 người làm một ấp, cấp cho lương ăn nửa năm, lại cho họ được khai thác mối lợi ở núi, đầm phá và ra lệnh cho nhà giàu bỏ thóc cho họ vay. Từ đó mà làng xóm mọc lên liền nhau, quân số và ngân sách được tăng thêm.

Qua đời

Cuộc chiến lần thứ 4 với quân Trịnh, Chúa Thượng đã phải tự cầm quân ra hỗ trợ. Sau Chúa thấy trong người không được khoẻ, mới trao binh quyền cho con trai là Nguyễn Phúc Tần và tướng Nguyễn Hữu Dật chỉ huy còn mình thì rút về. Ðến phá Tam Giang thì Chúa mất, hưởng thọ 48 tuổi.

Lăng mộ táng tại làng Chiêm Sơn, gò Cốc Hùng, Quảng Nam. Tên lăng là Trường Diên lăng (長延陵).

Con trai ông là Nguyễn Phúc Tần lên kế nghiệp, tức chúa Hiền (主賢). Chúa Hiền truy thụy hiệu cho ông là Uy Đạo Thần Vũ Nhân Chiêu vương (威斷神武仁昭王).

Đời Vũ vương Nguyễn Phúc Khoát, ông được cải thụy thành Thừa Cơ Toàn Thống Cương Minh Hùng Nghị Uy Đoán Anh Vũ Hiếu Chiêu vương (承基纘統剛明雄毅威斷英武孝昭王), dâng miếu hiệu là Thần Tổ (神祖).

Gia quyến

- Thân phụ: Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên, sau truy tôn Hy Tông Hiếu Văn hoàng đế (熙宗孝文皇帝).

- Thân mẫu: Mạc Thị Giai (莫氏佳), sau thụy tôn thành Huy Cung Hiếu Văn hoàng hậu (徽恭孝文皇后).

- Phu nhân: Đoàn Thị Ngọc (段氏玉), sau thụy tôn thành Trinh Thục Hiếu Chiêu hoàng hậu (貞淑孝昭皇后).

- Công tử:

1. Nguyễn Phúc Vũ.

2. Nguyễn Thái Tông Nguyễn Phúc Tần.

3. Nguyễn Phúc Quỳnh.

- Công nữ:

1. Khuyết danh