NGUYỄN PHÚC KHOÁT (26//9/1714 – 7/7/1765)

Nguyễn Phúc Khoát (chữ Hán: 阮福闊; 26 tháng 9, 1714 – 7 tháng 7, 1765), còn gọi là Nguyễn Thế Tông (阮世宗), là vị chúa Nguyễn thứ 8 của chính quyền Đàng Trong trong lịch sử Việt Nam. Ông ở ngôi từ năm 1738 đến năm 1765, tổng cộng 27 năm.

Ông là người đầu tiên trong dòng tộc xưng tước Vương, gọi là Vũ vương (武王), người trong đất lãnh địa đều gọi là chúa Vũ (主武). Vũ vương Nguyễn Phúc Khoát là người thông minh, cương nghị, cả quyết, việc gì định làm thì nhất quyết làm cho bằng được, nên đôi khi tàn nhẫn. Ông được nhiều nhân tài phù tá, nổi bật nhất là tướng Nguyễn Cư Trinh, nhờ đó mà việc nội trị và ngoại giao đều tốt đẹp.

Năm 1806, Nguyễn Thế Tổ Gia Long hoàng đế truy tặng cho ông miếu hiệu là Thế Tông (世宗), thụy hiệu là Kiền Cương Uy Đoán thần Nghị Thánh Du Nhân Từ Duệ Trí Hiếu Vũ Hoàng Đế (乾剛威斷神毅聖猷仁慈睿智孝武皇帝).

Thân thế

Nguyễn Phúc Khoát là người gốc Gia Miêu (huyện Tống Sơn, Thanh Hóa), và là con trai trưởng của chúa Ninh Nguyễn Phúc Chú và mẹ là Trương Thị Thư.

Lúc đầu, Nguyễn Phúc Khoát được phong là Chưởng dinh dinh Tiền Thủy, tước Hiểu Chính hầu, làm phủ đệ ở Cơ Tiền Dực tại làng Dương Xuân (Thừa Thiên).

Năm Mậu Ngọ (1738), Nguyễn Phúc Khoát nối ngôi khi 24 tuổi, được quan triều tôn là Thái bảo Hiểu Quận công, lấy hiệu là Từ Tế đạo nhân, vì ông chuộng đạo Phật.

Sau đó, Chúa Vũ cho khởi công xây phủ mới, ở bên tả phủ cũ, và cho kiến thiết Đô thành Phú Xuân. Năm Kỷ Mùi (1739), công cuộc hoàn tất, triều thần tôn chúa là Thái phó Quốc công.

Sự nghiệp

Về đối nội

Năm 1738, vua Chân Lạp là Nặc Bồn mang quân sang xâm phạm Hà Tiên. Mạc Thiên Tứ cùng vợ là Nguyễn Thị Hiếu Túc đánh đuổi được. Nghe tâu, chúa đặc cách phong Mạc Thiên Tứ làm Đô đốc và vợ ông làm Phu nhân.

Năm Canh Thân (1740), chúa quy định lại phép thi. Ngày 12 tháng 4, năm Giáp Tý (1744), quần thần dân biểu tôn ông lên ngôi Vương, gọi là Vũ vương.

Kể từ đó, có nhiều cải cách được ban hành, như: phủ đổi thành điện, những gì trình lên chúa gọi là tấu, Thân quân gọi là Vũ lâm quân, Văn chức đổi là Hàn lâm viện.

Về hành chính thì chia làm 6 bộ: bộ Lại, bộ Hộ, bộ Lễ, bộ Binh, bộ Hình và bộ Công. Phàm văn thư vẫn dùng niên hiệu vua Lê nhưng đối với các thuộc quốc thì xưng là Thiên vương. Y phục từ quan đến dân cũng thay đổi ...

Về đối ngoại

Tháng 6 năm 1754, chúa Nguyễn cho chia quân Gia Định ra làm hai đạo, Nghi Biểu đem binh từ sông Bát Đông tiến phát, rồi đến Tần Lê Bắc ra sông lớn hội cùng binh Tiền Giang của Thiện Chính ở đồn Lò Yêm.

Bốn phủ Xoài Lạp, Tầm Đôn, Cầu Nôm và Nam Vang của Chân Lạp đều hàng.

Tiếp đó Cai đội Chấn Long đến phủ Tầm Phong Tiêm chiêu dụ người người Côn Man (tức người Chămpa.

Lúc ấy quốc vương Cao Miên là Nặc Ong Nguyên chạy lánh sang phủ Tầm Phong Thu (phủ La Vách) lại gặp trận lụt mùa thu quá lớn, quan quân phải trở về đồn nghỉ ngơi.

Năm 1755, Chúa Vũ lại nghe vua Chân Lạp là Nặc Nguyên (Ang Tong) thông sứ với chúa Trịnh ở Đàng Ngoài để lập mưu đánh mình.

Mùa xuân năm 1755, đại binh của Thiện Chính đã về trước ở đồn Mỹ Tho, rồi lệnh cho người Côn Man phải bỏ vùng Ca Khâm (Kha Khom?), di chuyển hết bộ lạc xuống đồn trú ở Bình Thanh (nay là Gò Bắp), tinh tráng hơn vạn người, khi đến đất Vô Tà Ân liền bị hơn một vạn binh của Chân Lạp tập kích, quân Côn Man sức yếu thế cô, liền đem hết xe chất thành lũy và một lòng chống giữ, mặt khác cho quân đi cấp báo.

Thiện Chính vì ao đầm ngăn trở nhất thời khó bề cứu viện ngay được, chỉ Nghi Biểu dẫn 5 đội tùy quân đến ứng cứu, quân Chân Lạp nghe hơi đã phải rút lui.

Nghi Biểu đón hơn 5000 dân Côn Man cả nam lẫn nữ về trú dưới chân núi Bà Đinh (Đen) rồi hạch tấu Thiện Chánh về tội làm hỏng quân cơ, rút quân thiếu kỷ luật, bỏ rơi người mới quy phụ, không cứu viện,để quân giặc bắt đi. Tấu được dâng lên, triều đình cho tra xét rồi giáng Thiện Chánh xuống làm Cai đội, thu quyền Thống suất, ra lệnh cho Trương Phúc Du làm Thống suất, dùng người Côn Man dẫn đường để tiến đánh Cầu Nôm và Nam Vang và giết được một số Ốc nha.

Nặc Nguyên phải chạy sang chỗ Mạc Thiên Tứ ở trấn Hà Tiên, và nhờ Mạc Thiên Tứ thay lời tâu rằng: Việc ấy do biên tướng Cao Miên là Chiêu trùy Ếch đàn áp người Côn Man, vua nước ấy xin chịu nhận và xin dâng hai phủ là Tầm Bôn (Tầm Đôn) và Lôi Lạp (nay là Tân An và Gò Công) để tạ tội, đồng thời xin cống nạp lễ vật còn thiếu ba năm trước đó (1756).

Năm 1757, Nặc Ong Nguyên mất, người chú họ là Nặc Ong Nhuận thay quyền coi việc nước

Chúa Vũ theo lời quần thần, xuống chiếu rằng rằng phải hiến thêm đất đai hai phủ Trà Vinh và Ba Thắc mới chuẩn cho lập ngôi.

Gặp lúc ấy rể của Nặc Ong Nhuận là Nặc Hinh cướp ngôi, giết Nặc Ong Nhuận, con của Nhuận là Nặc Ong Ton chạy qua Hà Tiên nhờ Mạc Thiên Tứ che chở và cầu cứu với chúa Nguyễn.

Nhận lời, Chúa Vũ sai thống suất Trương Phúc Du tiến đánh, Nặc Hinh chạy đến Tầm Phong Xoài rồi bị phiên liêu là Ốc nha Uông giết chết.

Lúc ấy Mạc Thiên Tứ vì Nặc Ong Ton mà dâng tấu, vua sắc phong cho Nặc Ong Ton làm Quốc vương Cao Miên rồi sai Mạc Thiên Tứ cùng binh tướng 5 dinh đưa Nặc Ong Ton về nước nhưng buộc phải hiến thêm đất Tầm Phong Long (vùng đất nằm giữa sông Tiền và sông Hậu tương ứng với Châu Đốc, Sa Đéc bây giờ).

Quan quân khải hoàn về Gia Định, sau đó Du Chính và Nghi Biểu dâng tấu xin dời dinh Long Hồ qua xứ Tầm Bao (tức địa phận thôn Long Hồ ngày nay). Lại lấy xứ Sa Đéc đặt thành đạo Đông Khẩu, xứ Cù Lao Giêng ở Tiền Giang đặt làm đạo Tân Châu, xứ Châu Đốc ở Hậu Giang làm đạo Châu Đốc, rồi lấy binh dinh Long Hồ đến gìn giữ nơi địa đầu trọng yếu ấy.

Ngoài ra, Nặc Tôn còn tặng riêng cho Mạc Thiên Tứ năm phủ là: Kompong Som (Vũng Thơm), Kampot (Cần Bột), Chal Chun (Chưn Rùm hay Chân Sâm), Bantey M éas (Sài Mạt) và Raung Veng (Linh Quỳnh) để tạ ơn. Tuy nhiên, Mạc Thiên Tứ lại đem những đất ấy dâng chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn tiếp tục cho Thiên Tứ cai quản vùng đất đó, và đặt xứ Rạch Giá làm đạo Kiên Giang, Cà Mau làm đạo Long Xuyên, lại đặt quan trông coi, chiêu mộ cư dân lập nên thôn ấp, do đó mà đất đai xứ Hà Tiên mới rộng lớn ra.

Hoàn thành công cuộc Nam tiến

Năm Đinh Sửu (1757), theo đề nghị của ký lục dinh Long Hồ là Nguyễn Cư Trinh và thống suất Trương Phước Du, Chúa Vũ thuận cho dời trị sở dinh Long Hồ và châu Định Viễn từ Cái Bè (Tiền Giang) về xứ Tầm Bào thuộc địa phận Long Hồ thôn (tức vùng chợ Vĩnh Long ngày nay). Cử Tống Phước Hiệp làm lưu thủ, đồng thời còn cho lập ba đạo để hỗ trợ việc coi giữ đó là: Đông Khẩu (ở phía Nam Sa Đéc), Tân Châu (ở đầu Cù lao Giêng, không phải tại thị trấn Tân Châu ngày nay) và Châu Đốc.

Đến đây (1757), kể như vùng đất Nam Bộ ngày nay đã thuộc về Chúa Vũ.

Những năm cuối đời

Sau khi hoàn thành công cuộc Nam tiến của mình, trong những năm cuối đời, Chúa Vũ đâm ra say mê tửu sắc, không còn thiết tha việc nước nữa. Theo thông tin trên trang Nguyễn Phước tộc, thì:

Để dễ dàng trong việc tiếm quyền, chính Trương Phúc Loan đã khuyến dụ Chúa Vũ đi vào con đường nữ sắc. Một cung phi rất được ngài sủng ái là Công nữ Nguyễn Phúc Ngọc Cầu, con của Dận quốc công Nguyễn Phúc Điền. Đây chính là mầm mống gây cảnh suy tàn của triều đại sau này.

Ngày 7 tháng 7, năm 1765, Chúa Vũ Nguyễn Phúc Khoát qua đời, thọ 51 tuổi. Ông được táng tại Trường Thái lăng ở làng La Khê (Hương Trà, Thừa Thiên). Đến đời Nguyễn Thế Tổ, Chúa Vũ được thờ tại Thái Tổ Miếu (tức Thái Miếu trong Hoàng thành Huế), án thứ tư bên tả.

Nguyễn Phúc Thuần, con trai thứ 16 của Chúa Vũ lên ngôi, dâng thụy hiệu cho cha là Kiền Cương Uy Đoán thần Nghị Thánh Du Nhân Từ Duệ Trí Hiếu Vũ Vương (乾剛威斷神毅聖猷仁慈睿智孝武王).

Gia đình

- Cha: Chúa Ninh Nguyễn Phúc Chú, sau truy tôn Túc Tông Hiếu Ninh hoàng đế (肅宗孝寧皇帝).

- Mẹ: Trương Thị Thư (張氏舒; 1699 - 1720), chánh quán huyện Tống Sơn, tỉnh Thanh Hóa, con của quan Chưởng dinh Trương Phúc Phan (張福攀), mẹ bà là công nữ Nguyễn Phúc Ngọc Nghiễm (阮福玉儼), con gái của chúa Nghĩa Nguyễn Phúc Thái. Sau truy tôn Từ Ý Hiếu Ninh hoàng hậu (慈懿孝寧皇后).

- Phu nhân:

1. Trương Thị Dung (張氏容; 1712 - 1736), chánh quán huyện Tống Sơn, tỉnh Thanh Hóa, con của quan Chưởng cơ Trương Văn Sáng. Ban đầu, bà vào hầu nơi tiềm để, được phong làm Hữu Cung tần (右宮嬪). Bà tính tình cẩn thận, có phong thái của các hậu phi thời xưa. Khi mất, được phong tặng là Tu Nghi Phu Nhân (修儀夫人), sau được truy tặng Ôn Thành Vương thái phi (溫誠王太妃). Gia Long hoàng đế truy tôn Ôn Thành Huy Ý Trang Từ Dục Thánh Hiếu Vũ Hoàng Hậu (溫誠徽懿莊慈毓聖孝武皇后), Lăng táng tại làng Dương Xuân (Hương Trà, Thừa Thiên), tên lăng là Vĩnh Thái. Bà được phối thờ với Vũ vương ở Thái Miếu, án thứ tư bên tả.

2. Tuệ Tĩnh Thánh Mẫu nguyên sư Nguyễn Phúc thị (慧淨聖母元師阮福氏; 1734 - 1804), tên là Ngọc Cầu (玉球), bà là con của Thái bảo Dận Quận công Nguyễn Phúc Điền, con thứ 12 của chúa Minh Nguyễn Phúc Chu. Lúc nhập cung, bà được Võ vương rất sủng ái. Năm 1774, khi Định vương Nguyễn Phúc Thuần vào Gia Định, bà lập ngôi chùa Phước Thành ở An Cựu (Huế) để tu. Khi bà mất, được truy tặng là Tuệ Tĩnh Thánh Mẫu Nguyên Sư (慧淨聖母元師), đạo hiệu là Thiệu Long giáo chủ. Lăng táng trong khuôn viên chùa Phước Thành, theo kiểu hình tháp nhà Phật.

3. Chiêu Nghi phu nhân Trần thị (昭儀夫人陳氏; 1716 - 1750), pháp danh là Hải Pháp, người làng Trung Quán (huyện Khang Lộc, tỉnh Quảng Bình), con của quan Khám Lý Năng Tài Hầu. Bà vào hầu nơi tiềm để lúc 20 tuổi. Nhờ dung hạnh, biết chìu chuộng nên bà được sủng ái. Khi Võ vương lên ngôi bà được tấn phong làm Quý nhân (貴人). Bà là người hiền thục, thận trọng lời ăn tiếng nói, hành động có phép tắc. Những lúc rảnh tang bà thường đến chùa dâng hương lễ Phật. Lúc bị bệnh, bà cấm không cho tả hữu trình cho Võ vương biết. Khi bà mất, Võ vương rất thương tiếc, sắc phong tặng Từ Mẫn Chiêu Nghi Liệt Phu Nhân (慈愍昭儀列夫人). Lăng táng tại làng Dương Xuân (Hương Thủy, Thừa Thiên), Võ vương cho khắc bia dựng trước mộ (nay vẫn còn).

4. Tả cung tần Trương thị (左宮嬪張氏).

5. Hữu cung tần Tống thị (右宮嬪宋氏).

- Công tử:

1. Nguyễn Phúc Chương (1731 - 1763), mẹ là Ôn Thành Trương hoàng hậu. Truy phong Thành Công, thụy là Chương Chính.

2. Nguyễn Hưng Tổ Nguyễn Phúc Luân, mẹ là Ôn Thành Trương hoàng hậu.

3. Nguyễn Phúc Mão (1731 - 1774), mẹ là Nguyễn thị. Làm đến chức Nội tả Bộ doanh Chưởng cơ, sau bị Trương Phúc Loan làm mưu giết hại. Sau đời Gia Long hoàng đế tặng Tráng Vũ công thần, Phụ quốc Vũ liệt tướng quân, tước Cai cơ.

4. Nguyễn Phúc Cường (1734 - 1775), mẹ không rõ. Làm đến chức Tiết chế thủy bộ, tước Thành quận công.

5. Nguyễn Phúc Dục, mẹ là Ôn Thành Trương hoàng hậu, không rõ truyện.

6. Nguyễn Phúc Chất (1736 - 1777), mẹ không rõ. làm đến chức Tiết chế bộ binh, sau thăng Thiếu phó.

7. Nguyễn Phúc Kính (1737 - 1775), mẹ là Chiêu nghi phu nhân Trần thị. Ban đầu làm Hữu dực Cai đội, sau thăng Chưởng doanh Quận công. Khi vào Gia Định, bị đắm thuyền chết đuối.

8. Nguyễn Phúc Bản, mẹ là Chiêu nghi phu nhân Trần thị, không rõ truyện.

9. Nguyễn Phúc Hạo (1739 - 1760), mẹ là Tả cung tần Trương thị. Ban đầu được chúa Vũ sủng ái, phong làm Thế tử. Ông mất khi còn rất trẻ, chỉ mới 22 tuổi. Chúa Vũ rất thương, tặng làm Thái bảo Quận công, sau thay thành Hiếu Tuyên vương (孝宣王). Đời Gia Long hoàng đế, truy tặng ông thụy hiệu Tuấn Triết Ôn Lương Anh Duệ Minh Đạt Tuyên Vương (濬哲溫良英睿明達宣王). Con trai ông chính là Tân Chính vương Nguyễn Phúc Dương.

10. Nguyễn Phúc An (1739 - 1772), mẹ là Đặng thị. Làm Thủy cơ Cai đội, sau thăng Cai cơ.

11. Nguyễn Phúc Tuấn (1741 - 1764), mẹ là Chiêu nghi phu nhân Trần thị.

12. Nguyễn Phúc Yến (1742 - 1776), mẹ là Chiêu nghi phu nhân Trần thị. Làm đến Tiết chế Chưởng doanh Quận công.

13. Nguyễn Phúc Đạn (1743 - 1786), mẹ là Trần thị. Làm đến Tiết chế Chưởng doanh Quận công.

14. Nguyễn Phúc Quyền, không rõ mẹ. Năm Ất Mùi (1775) mùa đông, cùng em là Xuân, đến Quảng Nam dấy quân đánh Tây Sơn, dùng Trương Phúc Tá làm mưu sĩ. Lại được lái buôn nhà Thanh, tên là Tất, đem gia tài hàng ức vạn giúp cho. Ông chiêu tập quân nghĩa dũng giữ 2 phủ Thăng, Điện, binh thế lừng lẫy. Nguyễn Nhạc dốc quân ra chống đánh, hai bên cầm cự nhau đến hơn 2 tháng. Gặp năm mất mùa kém đói, quân thiếu lương ăn nên Tây Sơn thừa thế tiến đánh, quân Quyền bị vỡ, Quyền đi đâu mất không ai biết.

15. Nguyễn Phúc Điệu, mẹ là Tuệ Tĩnh Thánh Mẫu nguyên sư Nguyễn Phúc thị. Công tử mất sớm, không có truyện.

16. Nguyễn Duệ Tông Nguyễn Phúc Thuần, mẹ là Tuệ Tĩnh Thánh Mẫu nguyên sư Nguyễn Phúc thị.

17. Nguyễn Phúc Xuân (1753 - 1777), mẹ là Vũ thị. Năm Bính Thân (1776), ông cùng anh là Quyền đánh Tây Sơn ở Quảng Nam, bị quân Tây Sơn đánh bại, bèn vượt biển chạy đến Vị Nê (Mũi Né) thuộc tỉnh Bình Thuận, gặp Đông cung Nguyễn Phúc Dương cùng vào Gia Định. Định vương Nguyễn Phúc Thuần trông thấy, mừng quá, lập tức cho làm Chưởng cơ, giữ đồn Hương Phước. Năm Đinh Dậu (1777), mùa xuân, quân Tây Sơn lãnh đạo bởi Nguyễn Huệ vào lấn cướp, Xuân cùng Định vương lánh ở Long Xuyên. Đến lúc thất thủ, Xuân thoát nạn, bèn cùng Mạc Thiên Tứ chạy sang Xiêm La, cầu cứu không được, lưu lại ở Xiêm. Nặc Ông Giao nước Chân Lạp phản gián với nước Xiêm rằng: có một thư ở Gia Định nói Xuân cùng Mạc Thiên Tứ định làm nội ứng, mưu lấy thành Vọng Các. Vua Xiêm ngờ vực, Xuân bèn bị hại, chết, năm ấy 24 tuổi.

18. Nguyễn Phúc Thăng (1761 - 1819), mẹ là Hữu cung tần Tống thị.

- Công nữ:

1. Nguyễn Phúc Ngọc Nguyện (1725 - 1773), lấy con trai Trương Phúc Loan tên là Thắng.

2. Nguyễn Phúc Ngọc Tuyên (1737 - 1809), mẹ là Hữu cung tần Tống thị.

3. Nguyễn Phúc Ngọc Thành (1739 - 1783), lấy Nguyễn Cửu Quán, cháu Nguyễn Cửu Kiều.

4. Nguyễn Phúc Ngọc Ái (1742 - 1773), lấy Nguyễn Cửu Sách, con của Nguyễn Cửu Pháp.

5. Nguyễn Phúc Ngọc Nguyệt (1748 - 1825), lấy Trương Phúc Đạo.

6. Nguyễn Phúc Ngọc Quận, lấy Chưởng doanh Thái bảo Quận công Tống Phúc Khuông. Vì cầm sắt bất hòa, bà về nhà, rồi đi Quảng Ngãi, đến bến Ván, bị quân Tây Sơn bắt được, đem dìm chết ở sông Hội An thuộc Quảng Nam. Năm mất bà mới 25 tuổi. Người đầy tớ vớt thi hài và mai táng cho.

7. Nguyễn Phúc Ngọc Đạo (1738 - 1773), mẹ là Tả cung tần Trương thị. Bà lấy Cai cơ Trương Phúc Nhạc, con thứ 3 của Trương Phước Loan. Năm Ất Mùi (1775) mùa xuân, bà và Nhạc cùng vào Gia Định. Nhạc chết, bà theo Gia Long ra đảo Phú Quốc, rồi đi Hà Tiên, liệu lý việc quân nhu, bị quân Tây Sơn bắt giết.

8. Nguyễn Phúc Ngọc Xuyến, lấy Cai cơ Nguyễn Cửu Tú, con Nguyễn Cửu Thông.

9. Nguyễn Phúc Ngọc Dao, mẹ là Ôn Thành Trương hoàng hậu. Không rõ truyện. Gia Long năm thứ 5 (1806), tặng phong là Đệ nhất Cung hoàng nữ, thụy là Trinh Thục, thờ vào đền sau đền Triển Thân.

10. Khuyết danh.

11. Khuyết danh.

12. Khuyết danh.