HOÀ ƯỚC QUÝ MÙI (1883)

Hoà ước Quý Mùi (1883) hay còn có tên gọi là Hòa ước Harmand (Hác-măng), Hiệp ước Harmand được ký kết vào ngày 25 tháng 8 năm 1883 tại kinh đô Huế giữa đại diện của Pháp là François Jules Harmand - Tổng ủy (tiếng Pháp: commissaire général), đại diện ngoại giao cho nước Cộng hoà Pháp và đại điện của triều Nguyễn là Trần Đình Túc - Hiệp biện Đại học sĩ (chánh sứ), Nguyễn Trọng Hợp - Thượng thư Bộ Lại (phó sứ). Hoà ước có tất cả 27 điều khoản với nội dung chính là xác lập quyền bảo hộ lâu dài của Pháp trên toàn bộ Việt Nam. Hiệp ước này chính thức đánh dấu thời kỳ, 1883-1945, toàn bộ Việt Nam trở thành thuộc địa của Thực dân Pháp (thời Pháp thuộc).

Bối cảnh

Đầu thập niên 1880, tình hình ở Bắc Kỳ càng rắc rối khi Pháp chủ trương xâm lăng và tìm cách gây hấn. Năm 1882 thủ phủ Hà Nội thất thủ; Pháp chiếm toàn miền trung châu Bắc Kỳ. Các tỉnh Vân Nam, Quảng Đông, Quảng Tây của Trung Quốc được đặt vào tình trạng báo động. Một mặt nhà Thanh cho tăng cường việc phòng bị biên ải. Mặt khác quân Thanh vượt biên giới vào Bắc Kỳ khi triều đình Huế gửi thư cầu viện. Dưới danh nghĩa giúp nhà Nguyễn, quân Tàu mở đầu cuộc Chiến tranh Pháp-Thanh. Trong khi đó quân Việt tại các tỉnh Bắc Kỳ phối hợp với quân Thanh cùng đánh Pháp.

Cũng vào thời gian này, vua Tự Đức băng hà ngày 19 Tháng Bảy, 1883 lại không có con nối ngôi. Việc triều đình rối ren, các quan phụ chính thì tranh nhau quyền lợi khiến vua Dục Đức ở ngôi chỉ 3 ngày (20 - 23 tháng Bảy) rồi vua Hiệp Hoà ở ngôi bốn tháng (30 tháng 7 - 30 tháng 11) tiếp theo nhau bị phế. Lợi dụng tình thế, ngày 20 tháng 8 năm 1883, quân Pháp tấn công và chiếm lấy cửa Thuận An, khống chế cửa ngõ thủy lộ chính lên kinh đô Huế. Trong hoàn cảnh nguy ngập bị Pháp uy hiếp sát kinh thành, triều đình cử Nguyễn Trọng Hợp - Thượng thư bộ lại ra Thuận An để điều đình với Pháp. Tổng ủy Jules Harmand ra tối hậu thư với nhiều yêu sách ngang ngược và khắc nghiệt. Tổng cộng có 27 điều khoản; Harmand gia hạn cho triều đình Huế phải trả lời trong 24 giờ đồng hồ, nếu không sẽ khai hỏa đánh lên kinh thành. Thư của Harmand đe dọa: "Đế quốc An Nam, hoàng triều, cùng các vương công, đại thần sẽ tự tuyên án tử hình cho chính mình. Cái tên Việt Nam sẽ bị xóa khỏi lịch sử..." nếu vua quan nhà Nguyễn không chấp nhận toàn phần những điều kiện nêu ra. Lúc này, triều đình Huế đang ở thế thua, không làm được gì hơn ngoài việc phải ký chấp nhận 27 điều khoản do Pháp đưa ra.

Bản Hòa ước được hai bên ký kết ngày 23 Tháng Bảy âm lịch triều Hiệp Hòa, tức ngày 25 tháng 8, 1883.

Phản ứng của triều đình nhà Nguyễn

Đối với triều đình Huế, việc ký kết không hẳn là chịu sự quy phục mà chỉ là cách hoãn binh vì ngoài Bắc hai bên còn giao tranh, lại thêm viện quân của nhà Thanh vượt biên giới sang ngày càng đông nên chưa hẳn là thua. Ở trong triều thì phụ chính Tôn Thất Thuyết bí mật phòng thủ đồn Tân Sở và sửa sang đường thượng đạo ra Bắc hầu tìm cách chống cự lâu dài. Súng ống, đạn dược, lương nong và cả một phần ba kho bạc triều đình cũng được ngầm chuyển lên Tân Sở nên Hòa ước Quý Mùi là cách mua thời gian đợi ngày phản công.

Nội dung chi tiết

Sử gia Trần Trọng Kim tóm tắt 27 khoản của Hòa ước Quý Mùi trong Việt Nam sử lược tựu chung có mấy điểm chính:

1. Triều đình Huế công nhận sự bảo hộ của Pháp. Mặt ngoại giao kể cả việc giao thiệp với nước Tàu cũng phải có sự ưng thuận của Pháp.

2. Nam Kỳ là xứ thuộc địa từ năm 1874 nay được mở rộng gồm cả tỉnh Bình Thuận thay vì Bình Thuận thuộc Trung Kỳ.

3. Pháp có quyền đóng quân ở Đèo Ngang và cửa Thuận An

4. Trung Kỳ, tức các tỉnh từ Khánh Hòa ra đến Đèo Ngang thuộc triều đình Huế. Cắt ba tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, và Hà Tĩnh nhập vào Bắc Kỳ.

5. Khâm sứ Pháp ở Huế có quyền ra vào tự do yết kiến vua

6. Ở Bắc Kỳ (gồm cả ba tỉnh Thanh-Nghệ-Tĩnh) Pháp có quyền đặt công sứ ở các tỉnh để kiểm soát quan Việt nhưng đại để việc nội trị không bị ảnh hưởng.

Ngoài ra Hòa ước Quý Mùi còn buộc triều đình Huế triệt thoái quân khỏi Bắc Kỳ. Việc thuế má cũng sẽ do Pháp điều hành.

Nguyên văn bản Hòa ước

Bản tiếng Pháp được ghi lại như sau:

"Art. 1. L’Annam reconnaît et accepte le protectorat de la France, avec les conséquences de ce mode de rapports au point de vue du droit diplomatique européen, c’est-à-dire que la France présidera aux relations de toutes les Puissances étrangères, y compris la Chine, avec le Gouvernement annamite, qui ne pourra communiquer diplomatiquement avec lesdites Puissances que par l’intermédiaire de la France seulement.

"Art. 2. Le province de Binh-Thuan est annexée aux possessions françaises de la Basse-Cochinchine.

"Art. 3. Une force militaire française occupera d’une façon permanente la chaîne de montagnes Deo-Ngang, qui aboutit au cap Ving-Kuia, ainsi que les forts de Thuan-An, et ceux de l’entrée de la rivière de Hué, qui seront reconstruits au gré des autorités françaises. Les forts s’appellent en langue annamite: Ha-Duon, Tran-Haï, Thay-Duong, Trang-Lang, Hap-Chau, Lo-Thau et Luy-Moï.

"Art. 4. Le Gouvernement annamite rappellera immédiatement les troupes envoyées au Tonkin, dont les garnisons seront remises sur le pied de paix.

"Art. 5. Le Gouvernement annamite donnera l’ordre aux mandarins du Tonkin d’aller reprendre leurs postes, nommera de nouveaux fonctionnaires aux postes vacants, et confirmera éventuellement, après entente commune, les nominations faites par les autorités françaises.

"Art. 6. Les fonctionnaires provinciaux depuis la frontière nord du Binh-Thuan jusqu’à celle du Tonkin — et par cette dernière nous entendons la chaîne Deo-Ngang qui servira de limite — administreront, comme par le passé, sans aucun contrôle de la France, sauf en ce qui concerne les douanes ou bien les travaux publics, et, en général, tout ce qui exige une direction unique et la compétence de techniciens européens.

"Art. 7. Dans les limites ci-dessus, le Gouvernement annamite déclarera ouverts au commerce de toutes les nations — outre le port de Quin-Nhon — ceux de Tourane et de Xuanday. On discutera ultérieurement s’il n’est pas avantageux aux deux États d’en ouvrir d’autres, et l’on fixera également les limites des concessions françaises dans les ports ouverts. La France y entretiendra des agents, sous les ordres du Résident de France à Hué.

"Art. 8. La France pourra élever un phare soit au cap Varela, soit au cap Padaran ou à Poulo-Cécir de mer, suivant les conclusions d’un rapport qui sera fait par des officiers et ingénieurs français.

"Art. 9. Le Gouvernement de S. M. le Roi d’Annam s’engage à réparer, à frais communs et après entente, entre les deux Hautes Parties contractantes, la grande route d’Hanoi à Saigon, et à l’entretenir en bon état, de façon à y permettre le passage des voitures. La France fournira des ingénieurs pour faire exécuter les travaux d’art, tels que ponts et tunnels.

"Art. 10. Une ligne télégraphique sera établie sur ce trajet et exploitée par des employés français. Une partie des taxes sera attribuée au Gouvernement annamite, qui concédera, en outre, le terrain nécessaire aux stations.

"Art. 11. Il y aura à Hué un Résident, fonctionnaire d’un rang très élevé. Il ne s’immiscera pas dans les affaires intérieures de la province de Hué, mais il sera le représentant du protectorat français, sous le contrôle du Commissaire général du Gouvernement de la République française, lequel présidera aux relations extérieures du royaume d’Annam, mais pourra déléguer son autorité et tout ou partie de ses pouvoirs au résident de Hué. Le Résident de France à Hué aura droit d’audience privée et personnelle auprès de S. M. le Roi d’Annam, qui ne pourra refuser de le recevoir, sans motif valable.

"Art. 12. Au Tonkin, il y aura un Résident à Hanoï, un à Haïphong, un dans les villes maritimes qui pourraient ultérieurement se fonder, un au chef-lieu de chaque grande province. Aussitôt que le besoin s’en fera sentir, les chefs-lieux des provinces secondaires recevront aussi des fonctionnaires français qui seront placés sous l’autorité des Résidents de la grande province de laquelle ils relèvent, suivant le système des divisions administratives du pays.

"Art. 13. Les Résidents et les Résidents-adjoints seront assistés des aides et collaborateurs qui leur seront nécessaires, et protégés par une garnison française ou indigène, suffisante pour assurer leur pleine sécurité.

"Art. 14. Les Résidents éviteront de s’occuper des détails de l’administration intérieure des provinces. Les mandarins indigènes de toute catégorie continueront à gouverner et à administrer sous leur contrôle; mais ils pourront être changés sur la demande des autorités françaises, s’ils manifestaient de mauvaises dispositions à leur égard.

"Art. 15. C’est par l’intermédiaire des Résidents seuls que les fonctionnaires et employés français de toute catégorie, appartenant aux services généraux, tels que postes et télégraphes, trésor, douanes, travaux publics, écoles françaises, etc., etc., pourront avoir des rapports officiels avec les autorités annamites.

"Art. 16. Les Résidents rendront la justice dans toutes les affaires civiles, correctionnelles ou commerciales entre les Européens de toutes nationalités, et les indigènes, entre ceux-ci et ceux des Asiatiques étrangers qui voudront jouir des avantages de la protection française. Les appels des jugements des Résidents seront portés à Saïgon.

"Art. 17. Les Résidents contrôleront la police dans les agglomérations urbaines, et leur droit de contrôle sur les fonctionnaires indigènes s’étendra suivant les développements desdites agglomérations.

"Art. 18. Les Résidents centraliseront, avec le concours des Quan-Bo, le service des impôts, dont ils surveilleront la perception et l’emploi.

"Art. 19. Les douanes, réorganisées, seront entièrement confiées à des administrateurs français. Il n’y aura que des douanes maritimes et des frontières, placées partout où le besoin s’en fera sentir. Aucune réclamation ne sera admise relativement aux douanes pour les mesures prises par les autorités militaires au Tonkin.

"Art. 20. Les citoyens ou sujets français jouiront, dans toute l’étendue du Tonkin, et dans les ports ouverts de l’Annam, d’une entière liberté pour leurs personnes et leurs propriétés. Au Tonkin, et dans les limites des ports ouverts de l’Annam, ils pourront circuler, s’établir et posséder librement. Il en sera de même de tous les étrangers qui réclameront le bénéfice de la protection française d’une façon permanente ou temporaire.

"Art. 21. Les personnes qui, pour des motifs d’ordre scientifique ou autres, voudront voyager dans l’intérieur de l’Annam, ne pourront en obtenir l’autorisation que par l’intermédiaire du Résident de France à Hué, du Gouverneur de la Cochinchine ou du Commissaire général de la République au Tonkin. Ces autorités leur délivreront des passeports qui seront présentés au visa du Gouvernement annamite.

"Art. 22. La France entretiendra, tant que cette précaution lui paraîtra nécessaire, des postes militaires le long du Fleuve-Rouge, de façon à en garantir la libre circulation. Elle pourra également élever des fortifications permanentes où elle le jugera utile.

"Art. 23. La France s’engage à garantir désormais l’intégrité complète des Etats de S. M. le Roi d’Annam, à défendre ce Souverain contre toutes les agressions du dehors et contre toutes les rébellions du dedans, et à soutenir ses justes revendications contre les étrangers. La France se charge à elle seule de chasser du Tonkin les bandes connues sous le nom de Pavillons-Noirs et d’assurer par ses moyens la sécurité et la liberté du commerce du Fleuve-Rouge. Sa Majesté le Roi d’Annam continue, comme par le passé, à diriger l’administration intérieure de ses Etats, sauf les restrictions qui résultent de la présente convention.

"Art. 24. La France s’engage également à fournir à S. M. le Roi d’Annam tous les instructeurs, ingénieurs, savants, officiers, etc., dont elle aura besoin.

"Art. 25. La France considérera en tous lieux, au dedans comme au dehors, tous les Annamites comme ses vrais protégés.

"Art. 26. Les dettes actuelles de l’Annam vis-à-vis de la France seront considérées comme acquittées par le fait de la cession de Binh-Thuan.

"Art. 27. Des conférences ultérieures fixeront la quotité à attribuer au Gouvernement annamite sur le produit des douanes, des taxes télégraphiques, etc., etc., du royaume, des impôts et douanes du Tonkin et des monopoles ou entreprises industrielles qui seront concédées au Tonkin. Les sommes prélevées sur ces recettes ne pourront pas être inférieures à 2 millions de francs. La piastre mexicaine et les monnaies d’argent de la Cochinchine française auront cours forcé dans toute l’étendue du royaume, concurremment avec les monnaies nationales annamites."

La présente Convention sera soumise à l’approbation du Président de la République française et de S. M. le Roi d’Annam, et les ratifications en seront échangées aussitôt que possible.

La France et l’Annam nommeront alors des Plénipotentiaires qui se réuniront à Hué pour examiner et régler tous les points de détails.

Les Plénipotentiaires nommés par le Président de la République française et S. M. le Roi d’Annam étudieront, dans une conférence, le régime commercial le plus avantageux aux deux Etats, ainsi que le règlement du système douanier sur les bases indiquées à l’article 19 ci-dessus. Ils étudieront aussi toutes les questions relatives aux monopoles du Tonkin, aux concessions de mines, de forêts, de salines et d’industries généralement quelconques.

Fait à Hué, en la légation de France, le 25e jour du mois d’août 1883 (23e jour du 7e mois annamite).

Dịch ra Tiếng Việt các điểm chính 

1. An Nam công nhận và chấp nhận sự bảo hộ của Pháp, với những hậu quả của chế độ này của báo cáo quan điểm của luật ngoại giao châu Âu, mà là để nói rằng Pháp sẽ chủ trì các mối quan hệ của tất cả các cường quốc nước ngoài, bao gồm cả Trung Quốc, chính phủ An Nam, có thể giao tiếp với các quyền hạn nói như ngoại giao thông qua Pháp chỉ.

2. Trên địa bàn tỉnh Bình Thuận được chuyển vào Nam Kỳ, là đất thuộc địa của Pháp

3. Một lực lượng quân đội Pháp chiếm đóng vĩnh viễn núi Đèo Ngang, Thuận An, và của các cửa sông của Huế, sẽ được xây dựng lại theo quyết định của chính quyền Pháp.

4. Chính phủ An Nam ngay lập tức nhớ lại quân đội gửi đến Bắc Bộ, có đơn vị đồn trú sẽ được cấp trên một cơ sở hòa bình.

5. Triều đình An Nam sẽ triệu các quan lại Bắc Kỳ phải trở lại sở nhiệm, bổ khuyết nhân viên mới rồi chứng nhận cho họ sau. Theo thỏa thuận chung, mọi bổ nhiệm phải được nhà chức trách Pháp thông qua.

6. Quan tỉnh từ Bình Thuận trở ra đến Bắc Kỳ, tức là ra đến Đèo Ngang, trông coi việc cai trị thì cứ theo phép trước, không thuộc quyền kiểm soát của Pháp, ngoại trừ những gì liên quan đến thuế quan, công trình công cộng, hay bất cứ việc gì đòi hỏi giám sát đặc biệt và kỹ năng của chuyên viên châu Âu.

7. Chiếu theo giới hạn trên, Triều đình An Nam sẽ giao thương với mọi nước, ngoại trừ ba cảng Quy Nhơn, Cửa Hàn và Sông Cầu. Việc thương lượng sẽ diễn ra sau; nếu việc giao thương không thuận lợi thì hai nước Pháp Nam sẽ mở cảng khác nhưng cũng sẽ chiếu theo các điều giới hạn của những nhượng địa cắt cho Pháp. Pháp sẽ đặt phái viên thừa lệnh quan lưu trú tại Huế.

8. Pháp có quyền dựng ngọn hải đăng ở Mũi Nạy, Mũi Kê Gà hoặc Cù lao Thu sau khi khảo sát do giới chức và kỹ sư Pháp thực hiện.

9. Triều đình hoàng đế An Nam chấp thuận tu sửa cùng trang trải kinh phí sau khi thương lượng giữa hai bên, con đường cái quan từ Hà Nội vào đến Sài Gòn, và duy trì tuyến đường này trong tình trạng tốt, để xe chạy được. Pháp sẽ cung cấp kỹ sư thực hiện những công trình mỹ thuật như bắc cầu hay đào đường hầm.

                             [quay lại]